بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Байдендин Талса сапары Америкадагы эң үрөй учурган тектик кыргындын шерменделигин өчүрө албайт
Доктор Абдуллах Рубин
Трамптан кийин бийликке келген Жо Байден өлкөнүн ичинде жана сыртында Американын кара жүзүн кооз кылып көрсөтүүгө урунууда. Бирок, Байден күрөшмөкчү болуп жаткан нерсе жакында эле пайда болгон проблемалар эмес. Ал Трамп бийликке келишинен мурда да бар болгон жана илгертен мурас болуп келген карамүртөз кылмыштар. Байден кеткенден кийин да бул нерсе улана берет. Ошентип, өткөн аптада Байден Оклахома штатынын Талса шаарына барып, кара түстүүлөр жашаган кварталды бүтүндөй жок кылган кыргындын жүз жылдыгын эскерди. Белгилүү болгондой, кара түстүүлөр кыргыны тарых китептеринен өчүрүлгөн. Бирок, өткөн жылы «Black Lives Matter» (Кара түстүүлөр өмүрү маанилүү) деген ири нааразылык демонстрациялары учурунда бул кыргын кайра ортого чыкты. Бул нааразылык демонстрациялар полиция тарабынан кара түстүүлөргө карата жасалган кезектеги өлтүрүү операциясынан кийин бүткүл Америкага жайылды.
1921-жылы Оклахома штатынын Талса шаарындагы кара түстүүлөр жашаган кварталга ак түстүүлөр тобу чабуул кылган. Чабуулда компаниялар, мейманканалар, банктар жана 1200дөн ашык үй өрттөлүп, эки күн кара түстүүлөр кыргын кылынган. Полиция болсо, кварталды эч кандай каршылыксыз ойрон кылуу үчүн бардык кара түстүү эркектерди камакка алууда 500 ак түстүүлөрдү сапарбар кылган. Кыргында 10 миңге жакын адам үйсүз калып, 6 миң киши мажбурий түрдө лагерлерге жайгаштырылган, 300 адам өлтүрүлүп, сөөктөрү жапырт көмүлгөн… Өткөн жылы Америка ошол мүрзөлөрдү издеп табууга урунуп, Байдендин сөзүнүн кийин 5 сөөк табылды. Байден ошондо мындай деген: «Кээ бир зулумдар ушунчалык үрөй учурган, коркунучтуу жана жүрөк сыздаткан болгон, адамдар канчалык урунбасын, аларды жашырып, жаап болбойт». Ал дагы мындай деди: «Акыйкат менен гана дабаа келиши мүмкүн. Тарых ооз ачпады дегени мындай нерселер жүз бербегенин түшүндүрбөйт… Өзүбүз билүүнү каалаган нерселерди эле эмес, билишибиз керек болгон нерселерди да тандашыбыз керек… Ошондуктан, мен бул жерге ооз ачпоону ачыкка чыгарууга жардам берүү үчүн келдим. Себеби, ооз ачпоо жараны дагы да күчөтөт».
АКШнын Өкүлдөр палатасынын мүчөсү, юстиция комитетинин төрагасы Жеррольд Надлер: «Талсадагы кыргынды тектик тазалоо деп атоого болот, бул окуя ондогон жылдар бою тарых китептеринен өчүрүлүп келди», – деди. Кызыгы, Байден кара түстүүлөргө карата жасалган кул кылуу, бастыруу жана массалык кыргынды тектик тазалоо деп атаган жок. Бирок, ал ушул жылдын апрель айында Биринчи дүйнөлүк согуш учурунда жүз берген тарыхий окуяны расмий түрдө геноцид деп моюнга алды.
Талса кыргыны кара түстүү эркек ак түстүү аялга жыныстык кол салды деп жалгандан айыпталышынан башталган. Ошол убакта ал камакка алынып, эч кандай мыйзамдуу сотсуз жана өкүмсүз асып өлтүрүлөт деген кооптонуулар да болгон. Себеби, мындай окуялар ошол убакта бат-бат болуп турган. Мисалы, ошол эле жылы 61 адам сотсуз асып өлтүрүлүп, алардын көпчүлүгү кара түстүүлөр болгон. Кара түстүү калк анын кое берилишин талап кылып чыкканда ак түстүү калк анын жазага тартылышын талап кылган… Ошондон кийин ал өлтүрүлгөн. Кулчулук мындан алтымыш жыл мурда бекер кылынганына карабастан, жарандардын акы-укуктары үчүн күрөш ондогон жылдарга уланып, алтымышынчы жана жетимишинчи жылдарда улуттар теңдиги туурасында мыйзамдар кабыл алынганына карабастан, кара түстүү америкалыктар теңдикти жана коопсуздукту дагы эле көрбөй келишет. Тарыхта «Америкалык негрлердин улуу миграциясы» деп аталган окуя белгилүү. Ошондо 6 миллион кара түстүү америкалыктар өлтүрүүдөн жана текчилдиктен качып, Американын түштүгүнөн түндүгүнө көчүп өтүшкөн. Себеби, алардын ата-бабалары кул болуп жашаган өлкөнүн түштүгүндө абал өтө жаман болгон.
Кошмо Штаттарда 1882-жылдан 1968-жылга чейин сот өкүмүсүз өлтүрүлгөн 4743 абал расмий катталган. Курман болгондор дарга асылган же өрттөлгөн, кээ бир адамдар алардын денелеринин мүчөлөрүн эстелик катары кесип алышкан. Жазага тартууга катышкандар өз кылмыштарынан ушунчалык сыймыктанышкандыктан, мындай үрөй учурган көрүнүштөрдү жада калса тасмага алышкан. Документтердин биринде мындай делет: «Бир нече жүз кишилик топ Мэрини кызыл ашыгынан байлап, бутун жогору каратып даракка байлашты жана ага бензин, мотор майын чачып өрттөп жиберишти… Топтон бир киши чыгып Мэринин курсагына бычак сайып жарганда анын жаны үзүлбөгөн эле… Ошол убакта Мэринин курсагынан төрөлө элек наристеси жерге түштү… Топ аны буттары менен тепкиледи… Мэринин денесине жүздөгөн октор атылды». Мэри Тернер кара түстүү аял болгон, ал сотсуз өлтүрүлгөн башкалар катары өз эрин да асып өлтүрүүдө катышкандарга мыйзамдуу чара көрүүнү талап кылуу менен коркутканы үчүн айыпталган. Сотсуз өлтүрүлгөндөрдүн дээрлик бардыгы кара түстүү болушкан, айрымдар кара түстүүлөргө жардам бергени үчүн өлтүрүлгөн. Америкада кара түстүүлөр дагы эле өлтүрүлүп жаткан соң, чыныгы сан түпкүлүгүндө өтө көп болушу мүмкүн.
Өткөн жылдын ушул убагында Миннеаполис шаарында Жорж Флойд полиция тарабынан өлтүрүлгөндөн кийин Америкада ири нааразылык демонстрациялар, тартипсиздиктер жана талап-тоноолор болгон. Кара түстүү бул жигит Талса кыргынынын токсон тогуз жылдыгын эскерүүдөн бир нече күн мурда улутчул полиция офицеринин колунан каза болду. Бул эскерүү биринчи ирет кеңири масштабда эскерилип жаткан эле. Талсалыктар кыргын жасалган жолго «Black Lives Matter» сөздөрүн жазышты. Бүткүл жай бою Американын бардык жеринде абал абдан кескиндешкендиктен, адамдар тынчсызданып, кезектеги жарандык согуштун башталышы туурасында айта башташты.
Туруктуу текчилдик америкалык кара түстүүлөрдүн турмушунун күнүмдүк чындыгына айланган. Өлкөнүн эң жакыры да, эң аз билим алганы да, жашоодон эрте көз жумуп жатканы да ушул кара түстүүлөр. Жакында өткөрүлгөн массалык сурамжылоодо кара түстүүлөрдүн 48 пайызы Америка коомундагы полициянын келечекте ак түстүүлөр менен кара-түстүү жаранга бирдей мамиле кылышына ишенүү кыйын экендигин же бүтүндөй ишенбестигин билдиришкен.
Роя гезити, №342, 2021-жыл, 9-июнь.
