بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Бурхан кайрылуу жасап кимге ишарат кылууда?
Доктор Ахмад Абдулфузайл
Хизб-ут-Тахрирдин Судан
вилаятындагы маалымат бөлүмүнүн мүчөсү
Судан куралдуу күчтөрүнүн башкы командачысы генерал-лейтенант Бурхан «Хаттаб» аскерий базасында кайрылуу жасады. Көпчүлүк массалык маалымат каражаттары тараткан бул кайрылууда Бурхан үч маселеге токтолуп өттү. Алардын негизгиси мурунку президент Баширдин партиясы болгон Улуттук Конгрессти эскертти. Белгилүү болгондой, бул партия армиянын коргоосуна кирүүгө урунуп, аскерий мекеменин жардамында шексиз бийликке кайтышы туурасында сөз таратып жаткан. Бурхан андан соң: «Судандыктар кызмат көрсөтүүлөр бүлгүнгө учураган заманда үч жыл өкмөтсүз калууга татыктуу эмес», – деди. Бурхан кайрылуунун акырында Куралдуу күчтөр катуу сындарга учурап жатканын баса белгилеп, армияга тил тийгизүүдөн жана аны бөлүп-жарууга аракет кылуудан эскертти.
Бул кайрылуудан эмне көздөлгөн? Мындай кайрылуунун ички жана тышкы саясий абалга байланышы барбы? Судандагы АКШ менен Британия ортосундагы эл аралык күрөшкө кандай байланышы бар? Бул кайрылууу учурда болуп жаткан саясий мунасага кандай таасир кылышы мүмкүн?
Бурхандын бул кайрылуусу ал 2021-жылы 25-октябрда жасаган төңкөрүштөн бир жыл өтүп айтылууда. Бул учурда Судандын ички жана тышкы саясатынын көпүрөсү астынан көп суулар агып өттү. Бул төңкөрүштөн Бурхан да, аны менен бийлик талашкан саясий күчтөр да ийгиликке жеткен жок. Бул өз кезегинде, өлкөнү «саясий туңгуюк» деген жайга алып келди. Ушул факторлорго таянып, Бурхан өз кайрылуусунда бир нече күчтөргө саясий ишарат кылууда. Т.а. бийликте кадыры кеткен Бурхан дагы эле Америка сызып берген сызык боюнча аракет кылып жатканын, бул жолдо өлүмгө да, же андан бийликти тартып алмакчы болгон ар кандай тарапты кылыч менен чабууга да даяр экенин баса белгилеп жатат. Ал кайрылууда мындай дейт: «Мен белинде куралы бар адаммын. Ырас, армиябыз Суданды коргогон соң, биз да аны коргойбуз деген сөзүм тамаша эмес». Бурханды минтип сүйлөөгө кайраттандырып жаткан нерсе – армия дагы эле анын колунда, командачылыгы астында экени. Бул мыкты иштелип чыккан сызыктан чыга турган эч бир офицер жана аскер жок. Бурхан бул кайрылуу менен Америкага мындай демекчи: ал Судан армиясынын командачысы болгон соң, бул Американын армиясы болот, Европанын болсо армия ичинде эч кандай кадамы болбойт, демек, Америка башкаларга караганда көбүрөөк Бурханды бекем кармашы керек, себеби, ал Американын ар кандай талабын аткара алат, чынында эле, жакында ал бир нече офицерлерди оставкага чыгарды.
Эгер, АКШ мамлекеттик катчысынын Твиттерде жазган сөздөрүнө карасак, ал да ушул багытта болуп, Америка Судан армиясын бекем кармоо пикирин колдоп жатканына күбө болобуз. «Foreign Policy» АКШ мамлекеттик департаментине таянып кабарлашынча, Америка бийлиги Судан армиясынын командачыларына карата АКШ тарабынан салынган санкцияларды убактылуу токтоткон. АКШ мамлекеттик катчысынын 2022-жылы 25-октябрда Судан ыңкылабынын бир жылдыгы жөнүндө айткан Твиттердеги сөздөрүнө келсек, ал Европанын «Судандагы демократиялык өзгөрүүгө тоскоолдук кылып жаткан» малайларын минтип эскертти: «Aмериканын колунда демократиялык өзгөрүүгө тоскоолдук кылып жаткандарга о.э. үч тараптуу механизм менен диалог аркылуу Америка түзгөн саясий келишимге ыраазы болбой жаткандарга каршы колдоно турган каражаттар бар». Америка бул сөздөр менен Бурхан ушул келишимге каршы чыгып жаткан адамдарга каршы курал колдонушу жана жарандык өкмөт түзүү аракети улантылышы үчүн жашыл чырак жандырып берүүдө. Себеби, калк – Бурхан өз кайрылуусунда баса белгилегендей – үч жыл өкмөтсүз калышы мүмкүн эмес.
Ушуга ылайык, Америка Бурхан 2023-жылдын июлунан мурда болот деп жарыялаган шайлоодон алдын ыйгарым укуктары чектелген жарандык өкмөт түзүүгө аракет кылууда. Бул жөнүндө АКШ мамлекеттик катчысы Твиттерде: «Суданда ыңкылап жыйынтыкталышы жана жарандык өкмөт орнотулушу керек», – деп жазды. Ал «ыңкылап жыйынтыкталышы» дегенде Бурхандын четтетилишин назарга алган жок, өткөөл доордо укуктары чектелген жарандык өкмөт түзүүнү о.э. Коргоо жана Коопсуздук жогорку кеңешин түзүүнү назарга алды. Учурда өткөөл доордун конституция долбооруна өзгөртүүлөрдү киргизүү зарылдыгы туурасында айтылууда. Жада калса, шайлоолорго чейин өткөөл доордо Судан үчүн президент жана премьер-министр болушу керек деген сунуштар да бар. Ооба, мындай келишүү ыплас мамлекет туулганга чейин оор толгоолорду башынан өткөрөт.
Бурханды ушундай кайрылуу жасашына үндөгөн ички абалга келсек, ал Хамдук европачыл малай экендиги ашкере болгондон кийин Европага ишарат кылууда. Аскерий өнөр жайдан башка бардык экономикалык мекемелер жана армия компаниялары финансы министрлигинин курамына өтөт деген шарт негизинде Хамдуктун үчүнчү ирет премьер-министрликке кайтышы туурасында айтылууда. Себеби, Европа армия жана анын командачыларына каршы күрөшүп, коопсуздук жана экономикалык абалдын бузулушунун жоопкерчилигин алардын мойнуна жүктөп жатат. 2022-жылы 26-октябрда Европа Союзунун тышкы иштер жана коопсуздук маселелери боюнча жогорку өкүлү Жозеп Боррель: «Судандагы экономикалык, гуманитардык жана коопсуздук абалдарынын бузулушуна армия жооптуу», – деди. Ал: «Бул жааттагы жоопкерчилик өзгөчө армия мойнуна түшөт… Бардык тараптар жан берүүнү сунушташы керек», – деп кошумчалады. Бурхан өз кайрылуусунда «Куралдуу күчтөр катуу сындарга учурап жатат» дегенде Европанын ушундай сынына ишара кылды. Бурхан бул жаатта кызыл сызык бар экенин жана бул сызык армия болуп, Европа армияны бөлүүгө аракет кылып жатканын баса белгилеп: «Буга сүкүт кылуу мүмкүн эмес», – деди. Баса белгилеп айтсак, мурунку премьер-министр өз саясатын армиянын структурасын коргоо жана ички иштер министрликтеринин премьер-министрдин бийлигине моюн суна турган түрдө калыптандырган жана Америка буга – Бурхахдын оозу менен – ыраазы болбой жаткан.
Исламчылар менен Улуттук Конгресс партиясына келсек, Исламий агымдын жетекчиси 2022-жылы 29-октябрда «Судан кадыры» деген аталышта уюштурулган элдик жүрүштө «Азаттык жана Өзгөрүү» күчтөрү менен аскерийлер ортосунда түзүлгөн эки тараптуу саясий келишим караланды. Келишим караланып, ал илманийлик жана чет элдик аралашуу деп аталды о.э. БУУ миссиясынын башкы кеңсесинин алдында митинг өткөрүлүп, миссия жетекчиси Фолькердин Судандан чыгып кетишин талап кылышты. Демонстранттар көтөрүп чыккан «Хайбар согушу башталууда, Мухаммаддын армиясы кайтууда» деген ураандар Бурхандын тынчын алып, катуу ойго салды. Анткени, Бурхан яхудийлер менен мамилелерди нормалдаштыруу кампаниясына жетекчилик кылып жаткан эле. Ошондуктан, Бурхан ушул ачык кайрылуусу менен саясий күчтөргө алар үчүн белгиленген сызыктан чыкпоо, Ислам жана исламий ураандардан алыста туруу, иш-аракетти улуттук алкакка чектөө, антпесе, аларды Сисий Мисирде Ихванчыларга кылган тагдыр күтүп турганын ишарат кылды. Америкага болсо, Шармуш Шейхтеги климат саммитине барардан мурда ушул үндөрдү өчүрүүгө жана чектөөгө, элдин колдоп-кубаттоосун Исламдан башка тараптан алууга кудуреттүү экенин айтып, ачык кайрылуу жолдоп жатат.
Бурхандын кайрылуусу учурдагы саясий келишимге кандай таасир кыларына келсек, бул таасир анын да, «Азаттык жана Өзгөрүү» күчтөрүнүн да колунда эмес. Алар шахматтын фигуралары гана болуп, негизги оюнчулар аларды каалагандай аракеттендирет. Бүгүн сүйлөгөн сөздөрүнө эртең тескери иш кыла берет. Белгилүү болгондой, Бурхан – Британия канышасы Карари ырасымында ата-бабаларыбызды өлтүргөн деп Британиядан компенсация сурап, кечирим сурашын талап кылган… Бирок, көп өтпөстөн Бурхан кордук жана баш ийүү менен ушул билдирүүгө тескери иш кылды т.а. ошол канышаны аза күтүү ырасымына катышуу үчүн Британияга корлорчо жүгүрүп барды. Демек, бул келишүү Судандын эмес, АКШ жана Британиянын колунда.
Судан үчүн болуп жаткан бул эл аралык күрөш Судан калкына мындай күрөшкө бүтүндөй чекит коюу жоопкерчилигин жүктөп жатат. Бул үчүн Хизб-ут-Тахрирди жетекчи кылып, Судан армиясы тартып алынган исламий бийликти кайтарып алуу жана аны Пайгамбарлык минхажы негизиндеги рошид Халифалык бийлигине айлантуу үчүн Хизб-ут-Тахрирге нусрат бериши керек.
Роя гезити, №418, 2022-жыл, 23-ноябрь.
