بِسْمِ اللهِ الرَّحْمٰنِ الرَّحِيمِ
Бажи Каид Сабсий эбак эле өлгөн, болгону көмүү кечикти
Устаз Мухаммаднасир Шувайха
Бажи Каид Сабсий 2019-жылы 25-июль күнү өлгөн. Анын өлүмү артынан Тунис президенттигине ким татыктуу деген сөздөр курчуду. О.э. анын өлүмүнөн кийин сахна кандай болоор экен деген суроолор да көбөйгөн. Бул суроого Сабсийдин Тунис саясий сахнасындагы орду, айрыкча, 2011-жылдан кийинки аракеттери түрткү болгон. Ко-ош, Сабсий Тунис саясий сахнасында бирер нерсе кылдыбы жана ага тасир өткөрдүбү?! Өзгөчө, ал 2014-жылдагы шайлоолордо жеңип чыккан Нидаи Тунис партиясынын негиздөөчүсү жана төрагасы экенин этибарга алганда, эми анын өлүмү артынан эмне өзгөрүшү мүмкүн?!
Тунистин козголоңдон мурдагы саясий сахнасы:
Белгилүү болгондой, расмий Тунис Европанын, өзгөчө, Британиянын өкүмдарлыгы астында. 1956-жылы Британия өз малайы Буркибаны бийликке алып келгенден бери ушундай, кийин аны 1987-жылы кезектеги малайы Ибн Алиге алмаштырды. Буркиба да, Ибн Али да бийликте Дастур деген партия аркылуу башкарышты. Кийинчерээк Ибн Али аны Дастурий Демократиялык Союз партиясына өзгөрттү. Бул партиядагылар коомдун ар бир муунуна кирип барып, майда барат нерселер да алардын назарынан четте калбады, баарына өкүмдарлык кылышты… Абалды көзөмөлдө кармап туруу үчүн бул партия коркутууну, басым кылууну жана коркууу абалын жаратууну курал кылып алды. Бардык илманий чөйрөлөрдү топтоп алды. Ар бир баскычта атаандаштарын партиядан чыгарып, оппоненттерге эч бир жылчык калтырбай жаап салды.
Сабсийдин саясий сахнадагы деңгээлине келсек, ага таяныч болгон адамдардан бири Буркиба эле… Сабсий ар дайым Буркибага берилип, кызматын аткарган эле. Сабсий Ибн Али доорунда (биринчи парламент доорунда, 1988-жылдан 1993-жылга чейин) өкүлдөр палатасынын спикери болуп иштеди. Кийин карып калгандыктан, ошол убакта кереги болбой калгандыктан саясий сахнада көрүнбөй калды.
Биринчи козголоң жылдары саясий сахнанын издеп чыгышы:
Тунистеги жана козголоңдогу саясий күчтөргө өкүмдарлык кылууда Британиянын куралы болгон ушул партия козголоң маалында бузулду жана илманийлер тарап кетишти. Козголоң башталганда саясий сахнага чыгууга кайраты жетпей, таасирлерин жоготушту.
Козголоңдун башталыш убагында адамдар Нахза кыймылына багыт алышты. Себеби, ал исламий сыпатка ээ болуп, өкүмдар партияга каршы эле. 2011-жылы Нахза шайлоолордо жеңишке жетишти… Эгер, айлакер жана ыплас шайлоо мыйзамы болбогондо, Нахза уюштуруу кеңешинин көпчүлүгүн түзмөк. Ошентип, саясий сахна бузулду, илманийлердин Нахзага каршы тура албашы ачыкталды. Мына ошондо Британия саясий сахнада тең салмактуулук жаратууга, Нахзага саясий сахна төрүнөн орун бербөөгө аракет кылды. Себеби, Нахзанын исламий сыпаты аны чоочутуп жаткан. Британия Нахзаны Лондондо өстүрүп тарбиялап, анын курамындагы жетекчилер анын колунан өткөн болсо да, Британия анын исламийлигинен коркот. Бул Британиянын эски саясаты… Исламга сокку берүү үчүн керек болсо исламий өлкөнүн перзенттеринен, Исламдан пайланат. Демек, Нахзаны да пайдалануу үчүн убактылуу исламий сыпат менен даярдап чыгарган.
Сабсий 2011-жылдагы шайлоодон кийин саясий сахнага кириши:
Андан кийин Британия тарап кеткен өзүнүн илманийлерин топтоого аракет кылды. Алар саясий сахна төрүн ээлеп, «туруктуу» абал жаратууга урунушту. Кийин Британия Бажи Каид Сабсийге Нидаи Тунис партиясын түзүүнү буйруду. Бул партия негизинен эски саясатчыларды топтоду, бирок, кеңири үгүт иштерин алып барышына жана чоң каражат сарпташына карабастан, башында белгилүү боло албады, адамдар жакшы күтүп алышпады. Акыбетте 2013-жылдын башында бир катар кол салуулар болду: белгилүү солчулдардын бири Шукрий Билаиддин өмүрүнө кол салынды, кийин Улуттук ассамблеячы Мухаммад Брахмийге кол салынды. Ошондо Сабсий тез аракетке киришип, демонстрация агымын тизгиндөө үчүн солчул Элдик фронт менен союз түздү. Бул иште ага Нахза позициясынын алсыздыгы, башкарууну жөнгө сала албаганы, өлкөнү башкарууда ийгиликсиздикке жүз тутканы, нааразылык демонстрацияларын тизгиндей албаганы пайдалуу болду. Натыйжада, Сабсий демонстрациясы келип чыкты… Анын демонстрациясы байлар тарабынан каржыланды, бардык илманийлер, Нахзага каршы күчтөр, оппортунисттер топтолушту. Нахза артка чегинди, Али Ариз (Лараид) өкмөтү тарап кетти, ордуна убактылуу өкмөт (Али Жума өкмөтү) түзүлдү, буга (Тунис Эмгек уюму, Адвокаттар башкармалыгы, Бажы союзу жана Тунис Адам укуктарын коргоо уюмунан турган) Улуттук Сүйлөшүү Квартети баш болду.
Ошентип, Британия өзүнүн жаңы партиясын (эски сакчысын) Нахзага параллель түрдө жайгаштырып алууга жетишти. Ушул комбинация менен 2014-жылдагы парламенттик жана президенттик шайлоодон кийинки саясий сахна калыптанды. Ушуга этибар берүү керек, белгилүү Париж жолугушуусу болуп өтүшү, саясий «ылайыкташуу» жарыя кылынышы жана президенттик шайлоодо Сабсийдин колдоп-кубатталышы… артынан саясий сахнанын мындай калыптанышында Нахза жана Ганнуший активдүү роль ойноду.
Нидаи Тунис партиясынын бекемделиши жана 2014-жылдагы парламенттик жана президенттик шайлоодо ийгиликке жетишиши, Сабсийдин Нахза жардамында президент болушу мына ушундай болду. Сабсийдин бытыранды илманийлерди жана антиисламчыларды кайра топтогону анык болду. Британия Нахза кыймылын саясий майданда жалгыз калтырбайт, балким, жогорудагы эски сакчысын майданга кайра алып келет.
Ооба, ушундай болду, бирок…
Сыйкырчынын сыйкыры аягына чыгып, илманийлерди уусу пайда бербеди:
Нидаи Тунис тарап, майдаланып кетти, кийин Машруи Тунис партиясы жана анын артынан Тахя Тунис партиясы пайда болду. Калган партиялар болсо, эки бөлүккө бөлүнүп, массалык маалымат каражаттарында жана сот залдарында «согушту»… акыбетте, өлгөн Сабсийдин уулу Хафиз Каид Сабсий бөлүгү жеңип чыкты. Экинчи бөлүктүн добушу өчтү. Чамасы, бул бөлүнүүлөрдү өлгөн Бажи Сабсий да, Британия да эсепке албаган. Бөлүнүү себептүү партия алсырады, илманийлер дагы да көбүрөөк тарай баштады, дагы да көпчүлүк менен чатакташты. Бажи Сабсий ушул абалды колуна алууга өмүрүнүн аягына чейин урунду, бирок, партияны кайра бириктирүүдө ийгиликсиздикке учурады. Себеби, жетекчилер ортосундагы күрөш күчтүү, ар бири бийликтеги «майлуу токочтон» өз үлүшүн алууну каалайт. «Майлуу токоч» баарына жетпейт. Негизи, Сабсийдин аракеттерин жокко чыгарган жана саясий күчүн жоготкон да ушул нерсе. Бажи Сабсий 2014-жылдан бери күчүн жоготкону, 2016-жылдан бери болсо өз командасына таасир өткөрүүгө алсыз экени ачык көрүндү.
Ушул жактан алганда, Бажи Коид Сабсий эбак эле өлгөн эле, болгону көмүү кечикти. Себеби, ал 2016-жылдан баштап өзүнө жүктөлгөн вазыйпаны аткара албады. Британия анын ордуна альтернатива таппаган көрүнөт.
Нахза жана эл атасы ролу:
Саясий сахнада дагы эле бытырандылык өкүм сүрүүдө. Бытырандылыкка себеп – эски сакчы партиянын саясий сахна түзүүгө кудуретсиз болуп жатканы. Калган бар мүмкүнчүлүк менен Тунистин жарым туруктуулугуна жетишүү жана англистердин пландарын ишке ашыруу үчүн Нахза кыймылына таянуу зарыл болду. Өз кезегинде, Британия Нахзага таянды жана анын төрагасына негизинен, Юсуф Шахидди жана анын Тахя Тунис партиясынан турган илманийлерди колдоо вазыйпасын тапшырды.
Бул ушуну түшүндүрөт, Нахза – өзгөчө, колонизаторлор аны исламийлигинен баш тарткан партияга айлантышкан соң – эми колонизаторлордун Тунистеги саясатына таяныч болот, колонизаторлук дастурун (эч болбосо, азыркы убакта) колдонулушун камсыздайт. Нахза жетекчилеринин, айрыкча, төрагасы Рошид Ганнушийдин билдирүүсүнөн ал ушул вазыйпаны аткарууга даяр экени көрүнүп турат. Буга далил, Ганнуший парламенттик шайлоолорго талапкерлигин көрсөттү, ал Сабсийдин ордун басуу үчүн президенттикке талапкерлигин көрсөтүүнү максат кылып жаткан көрүнөт. Нахза кыймылы президенттик шайлоого карата экиленүү жана белгисиз позицияда турат…
Профсоюз уюмдары жана шайлоо тең салмактуулугун турукташтыруу:
Нахза кыймылы динди саясаттан бөлгөнүн жарыя кылса да, Британия ага эч качан ишенбейт. Ушул себептен улам, Британия Тунистеги эң чоң уюм эсептелген Башкы Профсоюз уюмуна демонстранттарды алдап-бастыруу вазыйпасын жүктөдү. О.э. шайлоо боюнча тез салмактуулук бузулушунун коркунучу пайда болсо, аны турукташтырууну да ушул уюмга тапшырды. Уюм ушул вазыйпаны аткарат. Себеби, уюм баш катчысы Нуриддин Таббубий келерки шайлоолорго уюмубуз катышат деди жана уюмубуздан эч кандай талапкер көрсөтүлбөйт деди. Бул болсо, тең салмактуулукту турукташтыруу вазыйпасы дегени.
Соңку сөз:
Тунистеги умумий сахна мына ушундай. Т.а. колонизатор күчтөр бул сахнаны дээрлик түздөн-түз башкарып турушат. Партиялар, уюмдар жана Сабсий сыяктуу саясий фигуралардын болсо аткаруудан башка ролу жок. Бул фигуралар аткарып жаткан саясий ролдун өмүрү буйрукту аткара алышына байланыштуу. Алар аткара албай калса, четтештирилип, белгилүү бир убакыттан кийин болсо да башка фигура алып келинет. Сабсий да 2016-жылга чейин Британияга активдүү роль аткарып берди, бирок, андан кийин ролун аткара албай калды… Болгону Тунисте демократия моделин ийгиликтүү кылып көрсөтүүгө, Тунис бийлигинин башына тынч өткөөл доору аркылуу келгенин далилдөөгө урунду. Ошондуктан, анын өлүмүнөн демократия моделин мактоодо пайдаланышты.
Роя гезити
